Bu -oldukça teknik- makale Mehmet Can Tanyeri tarafından hazırlanmıştır. Makaleyi okumadan önce, -eğer pek bilmiyorsanız- Kuzey Atlantik Salınımı (NAO) ve Arktik Salınım (AO) hakkında kısa bilgi edinmek için şu yazıyı okumanız faydalı olacaktır. – Havadelisi

Genel olarak meteoroloji camiası, özellikle amatör çevreler, Türkiye’yi hemen hemen aynı doğrultuda etkileyen Kuzey Atlantik Salınımı’nın (NAO) ve Arktik Salınım’ın (AO) değerleri birbirine zıt eğilimler gösterince duraksıyor, yorum yapmaktan özellikle kaçınıyorlar. Bazı olasılıkları göz önüne alırsak, durum çok da belirsiz olmayabilir. Odaklanmamız gereken yer “Kuzey Atlantik” olmalı. Ben bu makalemde, negatif eğilimli AO ile nötre yakın veya pozitif NAO etkileşimini göz önünde bulundurarak, kendi gördüğüm bir olasılıktan, kendi uzun vadeli hava tahmini tekniğimi de yansıtarak, hibrit bir kalıp model (pattern) oluşturmaya çalıştım.

Şimdi öncelikle aşağıdaki haritaya bir göz atın. Dikkatli bakın, oklar bazı yerlerde daha büyük, yani kutup soğuklarının negatif AO durumunda güney enlemlere indiği etkin yerler:

Kutup girdabı (polar vortex) zayıfladığında, kuzeydeki soğuk hava aşağı enlemlere dağılma eğilimi gösterirken, etkin rotasını ağırlıklı olarak okyanus üzerinde daha güçlü yapıyor (belki de herhangi bir coğrafi engelle karşılaşmayacağı için ağırlıklı olarak buradan yapıyor da olabilir). Bu etkin yönün varlığını sürdürebilmesi için veya kuvvetli olması için İzlanda Alçak Basıncı’nın zayıf veya yerinde hiç olmaması lazım.

NAO değeri subtropikal bölge ile (hepinizin tanıdığı Azor Adaları) ile, İzlanda bölgesi arasındaki basınç farkının artması ile yukarı değerlere yüksekliyor. Ancak, İzlanda Alçağı’nın çok da değişmeden, Azor yükseğinin tek başına güçlenmesi ile de NAO’nun yükselebileceğini de her zaman göz önünde bulundurmamız gerek. Özellikle negatif AO durumunda, NAO yükselirken, Kuzey Atlantik üzerinde “engelleme mekanizması” kurabilecek bir İzlanda alçağının varlığını ve konumlanmasını dikkatle inceleyerek uzun vadeli öngörü yapmamız gerektiği kanaatindeyim.

İzlanda Alçak Basıncı, Arktik Salınım (AO) negatif eğilimdeyken güçlenirse, (yani bu şekilde, NAO’yu pozitife çıkartırsa veya nötre yakın değerlere getirirse) bu alçak basınç alanının saatin tersi yönündeki dönüşü; kutupsal soğukların aşağı enlemlere giderken Kuzey Atlantik’ten izlediği ana güzergâhını değiştirebilir. Kutupsal girdabın zayıflığı nedeniyle dağılma meyli gösteren soğuk hava, engelden dolayı bu ana akımını başka yerlere çevirebilir. Örneğin Atlas okyanusunun etkisine uzak, başka bir deyişle NAO’nun daha zayıf etkileyebileceği bir yerde; Sibirya düzlüklerine veya Avrupa Rusya’sı üzerine çevirebilir. Yalnız, burada şunu da karıştırmamak lazım, Sibirya üzerinde zaten negatif Arktik Salınım durumunda kuzeyden Kuzey Atlantik’teki kadar şiddetli olmasa da bir akış var ancak, Atlantik Okyanusu’ndaki “engelleme” bunu çok daha güçlü hale getirebilecektir.

İşin özü, bu engel mekanizmasına için ön şart, zayıf olmayan bir İzlanda Alçağının, 2-3 çekirdekli hale gelmedikçe, alanında konumlanmasıdır. Birden fazla çekirdekli Alçak Basınç durumunu ise aşağıda anlatacağım.

Klasik olarak; soğuk hava getirebilecek sistemler açısından, Türkiye’de tahmincilerce NAO’nun 1 ila -1 olmasına veya yükselmesine, AO’nun da nötre yakın veya -2’nin üzerinde olmasına veya yükselen bir eğilim göstermesine odaklanılır. Bunlar yanlış değil. Ancak, bunları tek başına değerlendirmeyi de ben yetersiz buluyorum. Çünkü 1 ila -1 arasındaki NAO değeri veya yükselen NAO değeri ile nötre yaklaşan AO değerinde sadece bir meteorolojik çeşitlilik olabilir. Bunlar tek başına, biz soğuk beklerken bizi ters köşeye yatırabilirler. NAO ve AO’nun etkisi Türkiye’ye uzaklık sebebiyle her zaman doğrudan olmuyor, sadece uç değerlerde genel etkilerini açık şekilde görebiliyoruz. Zira, geçmiş arşivlerden de bakacak olursanız, negatiften nötre yükselen AO durumu varken veya NAO da 1 ila -1 arasında değerdeyken soğukların Türkiye’ye yine de gelmediği dönemleri görebilirsiniz. Benim, bu makalemde hipotez olarak ileri sürdüğüm “ engelleme mekanizması” ile işte bu soğukların gelmediği veya geldiği durumları açıklamaya çalıştım. NAO ve AO’nun, uygun kabul ettiğimiz durumlarının hepsinde Kuzey Atlantik’teki “engelleme mekanizması” yeterli düzeyde ne yazık ki oluşamıyor. Bu nedenle, sanal atmosfer çıktılarını ileriye dönük öngörülerde bulunmak için yorumlarken her zaman için, Kuzey Atlantik üzerinde (İzlanda, Grönland, Norveç çevresine) yeterli düzeyde engelleme var mı yok mu buna odaklanmamız şart.

Bir diğer önemli nokta ise, bu engelleme mekanizması, NAO ve AO’nun her ikisi de -1’inde altında olduğu veya AO’nun aşırı negatif veya ikisinin de negatife meyilli olduğu durumlarda da oluşabiliyor, bir bakıma bunlardan da bağımsız olarak da oluşabiliyor. Böyle zamanlarda oluştuğunda, genelde İzlanda Alçak Basıncı’nda bariz bir görünüm var, bu da, “birden fazla çekirdekli ve coğrafik olarak daha geniş alanda hüküm sürüyor” olması, belki normallere göre daha alçak bir basınca sahip olmuyor ama, bu nitelikte olması da, engelleme mekanizmanın oluşmasını sağlayabiliyor. Bu makalede bunun da örneğini vereceğim.

Bu daha aktif bir Sibirya Yükseğinin oluşmasını ve bunun yayılıp daha geniş alanları etkilemesini de sağlayabilir. Aşağıda 2007 yılından bir örnek…

Burada sağdan birinci değerler NAO, sağdan ikinci değerler ise AO değerleridir.

Bu 24 Şubat 2007’deki durum, makalede anlattığım durumun gerçekleşen hali, İstanbul semalarında poyraz var, hem de kutuptan iniyor.

Kuzey Atlantik, alçak basınç merkezleriyle dolunca, (burada dolmasından ziyade estirdikleri rüzgar yönü önemli) aşağı enlemlere inme eğilimindeki kutupsal soğuk dağların olmadığı yerde “Avrupa Rusya’sından”, güneye iniyor. Bu örnekte, iddia edilen “hızla yükselen AO durumu” yok. [Haritada göstermiş olduğum kırmızı oklara dikkat – Yüksek basıncın saat yönündeki spin hareketi soğuk havayı kutuptan bize kadar çekiyor.] Engelleme Mekanizması oluşmuş ve çalışıyor…

Yukarıdaki grafikler ise 2007 Şubat ayına ait, her iki ilde de yaklaşık 9 derecelik sıcaklık düşüşü gerçekleşmiş.

2005’teki bir örnekte, AO oldukça negatif ama bahsettiğim durum burada gerçekleşebilmiş.

Belki aşırı negatif durumda bile bunun görülmüş olması çok yukarı enlemlerde birbirine bağlantılı alçak basınçların kollektif olarak Atlantik hattı boyunca, bir engelleme yapmış olması olabilir, çünkü dikkat ederseniz Norveç’in kuzeyinde Amerika’nın doğu sahiline kadar kutupsal soğuk ciddi derecede engellenmiş (kenar izobarlarından onu tek bir AB merkezi gibi düşünerek, engellemeyi rüzgar akımından görmeye çalışın, zaten İrlanda’daki kuzeyli akım oldukça zayıf). Bu diziliş Moskova civarında bir Yüksek basınç varlığına ve akabinde Türkiye’ye soğuk hava gelmesi ile sonuçlanmış.

Aşağıdaki sıcaklık tablolarını inceleyelim şimdi de…

İstanbul, gündüz bile 0’ın üstüne çıkamamış. Nötre yakın AO da bile böylesi güzel bir sistemi her zaman göremiyoruz, bu aşırı negatif AO’nun Türkiye’ye soğuk taşıdığı durum da yok değilmiş demek ki, yeter ki mekanizma olsun.

1972 yılına ait başka bir örnek daha vereyim.

Bu da 1976’dan…

Basınç merkezlerinin konumlarına dikkat ederseniz, Türkiye’ye her birinde kuzeyden soğuk akışını sağlayan dizilim var. Kuzeyimizde saat yönünde makara gibi dönen Yüksek Basınç merkezi (H) ve merkezi Türkiye’nin doğusunda konumlanan ve saatin tersi yönde dönen Alçak Basınç (T), vermiş olduğum örneklerde görülüyor.

Bu örnek de 1950’den…

Aşağıdaki harita ise 850 milibar (yaklaşık 1524 metre seviyesindeki) sıcaklık durumu, -20 derece sınırı Sinop’a kadar yaklaşmayı başarmış! Dikkat edin, yukarıdaki haritada “engelleme mekanizması” kusursuz.

Şimdi bu kadar örnek verdikten sonra 1950 örneğini biraz daha didikleyelim. 1-12 Ocak arasındaki AO ve NAO değerlerini verdim. Aşağıda 1 – 8 Ocak 1950 arasındaki basınç dizilimine göz atın.

12 Ocak 1950’de bile halen “engelleme mekanizması” varlığını sürdürüyor. Engellemedeki süreklilikte etkin kutupsal akıntının başka yerlere yer değiştirmesini daha da kolaylaştırıyor. Sadece bu örnekte değil. Bu makaledeki bütün verdiğim örneklerde belli bir süre engelleme mekanizması kurulu…

Bu örnek de 1954’ten…

Burada 5 Şubat 1954’e ait basınç dizilimi ve 850 milibar sıcaklık haritası var. Basınç dizilimine dikkatli bakarsanız, Atlantik’teki “engellenme” kusursuz.

Son bir örnek daha benzer durumlar;

6 Şubat 1956 – Basınç – 850 milibar Sıcaklık

Makalenin başında NAO’nun ve AO’nun negatif eğilimli durumlarında da mekanizmanın oluşabileceğini söylemiştim. En güncel olarak, 2011 Ocak ayının ilk haftası gelen soğuk havayı bu hipotezle de anlatarak bu negatif eğilime örnek vermiş olayım.

28 Aralık 2010 – Bakın bu tarihte AO da NAO da negatif eğilimliydi, Atlantik’te yine de bir engelleme mekanizması oluşabilmiş – birden çok çekirdekli AB’ye dikkat – güçsüzler ama geniş alanda etkililer…

Ve bu mekanizma 5 Ocak 2011’e kadar parçalansa da(İzlanda’nın doğusunda engel kalkmış) günlerce varlığını sürdürebilmiş. Bu konumlanma da Doğu Avrupa’da bir YB alanı doğurmuş. Aşağıdaki ise 28 Kasımın AO ve NAO değerleri:

Peki, aşırı negatif AO ile kutupsal soğuk nereden akmış olabilir? Bir taraftan da ikinci haritada Sibirya’daki YB’den gözünüzü ayırmayın. Cevabı aşağıdaki tablolarda: